Kortyzol to jeden z głównych hormonów steroidowych w ciele człowieka. Jego rola w organizmie jest stosunkowo prosta – przy zwiększonym zapotrzebowaniu na energię, np. podczas aktywności fizycznej, poziom kortyzolu zwiększa się, zwiększając także stężenie glukozy we krwi. Takie działanie ma pozwolić organizmowi zapanować nad dobrą dystrybucją energii, stąd choćby wyższy poziom kortyzolu rano i prawie zerowy w nocy. Niestety, do podwyższenia się kortyzolu może doprowadzić nie tylko wysiłek, ale także stres – sam kortyzol nazywany jest często hormonem stresu. Jaka jest norma dla poziomu kortyzolu we krwi oraz co wpływa na jego poziom opiszę w poniższym artykule.
Jaka jest norma dla poziomu kortyzolu we krwi?
Norma poziomu kortyzolu zmienia się zależnie od pory dnia i wynosi najmniej w godzinach nocnych (0 – 5 µg /dl), a najwięcej w godzinach porannych, 5–25 µg/dl. W wyniku stresu, zwiększonej aktywności fizycznej czy niektórych zaburzeń gospodarki hormonalnej w organizmie poziom kortyzolu we krwi może okazać się wyższy.
Norma poziomu kortyzolu we krwi – jak powstaje kortyzol w organizmie?
Produkowany przez nadnercza kortyzol jest jednym z ważniejszych, naturalnych hormonów wytwarzanych naturalnie przez organizm człowieka. Odpowiedzialny za zwiększanie stężenia glukozy we krwi, szczególnie podczas stresu i wysiłku fizycznego, poziom kortyzolu może zmieniać się zależnie od pory dnia, wymaganej od organizmu energii czy występujących w otoczeniu źródeł stresu.
Właściwe poziomy, jakie powinny ujawniać się w badaniach stężenia kortyzolu można wywnioskować na podstawie dobowego rytmu funkcjonowania organizmu – rano, po przebudzeniu się, zapotrzebowanie na energię jest w organizmie największe, dlatego też to rano poziom kortyzolu będzie najwyższy i odwrotnie, wieczorami i w nocy powinien spadać w okolice 0 – 5 µg /dl.
Poziom kortyzolu a pora dnia:
Rano, do godziny 12, stężenie kortyzolu w surowicy powinno wynosić 5 – 25 µg/dl,
Po godzinie 12, poziom kortyzolu spada, mieszcząc się w granicach 4 – 20 µg/dl,
Wieczorem, po godzinie 20-22, poziom kortyzolu nie powinien przekraczać 0 – 5 µg/dl.
Kortyzol: hormon stresu – rola kortyzolu w organizmie
Kortyzol określany jest często jako hormon stresu, bo to właśnie w sytuacjach ciężkich i wymagających wydziela się go w organizmie najwięcej. Wcześniej nie zdawałam sobie z tego sprawy, ale to właśnie przez wzmożone zapotrzebowanie organizmu na energię podczas stresu wiele osób odczuwa silniejszą potrzebę „zajadania swoich problemów”. Zachowania takie można bez problemu podpiąć pod wzmożoną prace kortyzolu i podwyższone stężenie glukozy we krwi. W odpowiedzi na sytuacje stresowe kortyzol powoduje też silniejsze działanie adrenaliny i noradrenaliny, które ułatwiają organizmowi radzenie sobie ze stresem.
Głównym zadaniem kortyzolu jest zwiększanie stężenia glukozy we krwi, szczególnie podczas aktywności fizycznej i stresu. Jego funkcje nie ograniczają się jednak wyłącznie do kontrolowania glukozy – kortyzol odpowiada między innymi za gospodarkę wodno-elektrolitową oraz białkową, przez co może mieć duży wpływ także na naszą wagę, figurę i samopoczucie psychiczne.
Jak udało się do tej pory udowodnić naukowo, kortyzol wpływa na:
- Gospodarkę białkową, nasilając rozpad białek w organizmie,
- Gospodarkę tłuszczową, zwiększając tempo rozpadu trójglicerydów,
- Gospodarkę węglowodanową, zwiększając glukoneogenezę i glikogenolizę,
- Gospodarkę wodno-elektrolitową, zatrzymując sól w organizmie i zwiększając wydalanie potasu z organizmu.
Dodatkowo, ze względu na zwiększanie poziomu glukozy we krwi, kortyzol ponosi ciśnienie krwi, zwiększa wydzielanie soku żołądkowego i przyspiesza uwalnianie się wapnia z kości.
Jak odczytywać wyniki badań – normy stężenia kortyzolu
Lekarze zalecają, by badania na prawidłowe poziomy kortyzolu przeprowadzać zawsze rano, na czczo, po przespanej nocy, kiedy poziom będzie naturalnie najwyższy ale też najmniej zaburzony przez dodatkowe stresory, pokarmy podwyższające stężenie glukozy czy inne bodźce mogące przekłamać wynik badania. Warto pamiętać jednak, że badanie można przeprowadzić na dwa sposoby i w obydwu przypadkach wyniki i obowiązujące dla nich normy będą znacząco się różniły.
- Badanie kortyzolu z surowicy krwi daje najdokładniejsze wyniki, ponieważ sprawdza poziom hormonu zarówno w postaci wolnej, jak i związanej z białkami. Surowicę pobiera się z żyły łokciowej, najczęściej rano, choć dla uzyskania pewności przy diagnozie niektórych zaburzeń lekarze powtarzają badanie kilkakrotnie w ciągu dnia, badając poziomy kortyzolu rano, wieczorem oraz przed podaniem leków.
- Badanie kortyzolu z moczu wykonuje się zwykle wyłącznie przy diagnozowaniu hiperkortyzolemii – próbki zbiera się tu przez całą dobę, a ze względu na filtrowanie kortyzolu przez nerki, zwiększony poziom wolnego kortyzolu w moczu oznacza że jego ilość w surowicy krwi przekroczyła znacznie możliwości wiązania kortyzolu z białkami. Wartości prawidłowe stężenia kortyzolu w moczu zwykle mieszczą się w granicach 80 – 120 µg/24h.
Jak objawia się zbyt wysoki/zbyt niski poziom kortyzolu?
Ze względu na konieczność wykonania badania kilka razy dziennie, w tym także na czczo oraz pobierania sporych ilości krwi do badania, pomiar poziomu kortyzolu prowadzony jest głównie w przypadku podejrzeń pojawienia się związanych z nim zaburzeń. Najczęściej na badania kortyzolu kierowani są więc pacjenci, u których podejrzewa się tzw. zespół Cushinga, związany z mocno podniesionym poziomem hormonu w organizmie. Jakie objawy mogą być niepokojące?
Częste zmiany i zaburzenia nastroju, zwiększone ciśnienie tętnicze, odkładanie się tkanki tłuszczowej w okolicy szyi i twarzy, zaburzenie miesiączkowania u kobiet, zmniejszone libido, problemy ze snem, epizody depresyjne.
Wśród widocznych zaburzeń wskazujących na możliwy podwyższony poziom kortyzolu i występowanie zespołu Cushinga mogą wskazywać też osłabienie pracy kończyn w wyniku zaniku tkanki mięśniowej, większa podatność skóry na urazy, widoczne czerwone rozstępy, trądzik (nie związany z problemami dermatologicznymi), bezsenność, zwiększone pragnienie i oddawanie dużych ilości moczu (efekt podwyższonej glukozy), oraz obniżenie odporności.
Gdy kortyzol jest zbyt niski
Obniżony poziom kortyzolu może być dla organizmu równie niebezpieczny, jak jego nadmiar. W przypadku niedoborów, objawy mogą obejmować ogólne osłabienie, szybkie męczenie się, obniżenie ciśnienia tętniczego, a nawet tendencje do częstszych omdleń. Przez obniżoną produkcję kortyzolu, organizm nie reaguje też prawidłowo na stres i wysiłek fizyczny, przez co możemy szybciej się męczyć lub w ogóle nie mieć ochoty na spacery, biegi, rower czy jakiekolwiek ćwiczenia. Za niski kortyzol to także słaba tolerancja sytuacji stresowych. Wśród ciekawych i łatwych do zaobserwowania objawów fizycznych trzeba tu też wspomnieć o apetycie na słone przekąski.
Co oznacza zbyt wysoki lub zbyt niski poziom kortyzolu?
Podwyższony kortyzol może mieć związek z hormonem ACTH, lub nie, a zależnie od tego jak w kontekście wyników kortyzolu prezentują się wyniki badań ACTH, podwyższony poziom kortyzolu może sugerować miedzy innymi nowotwór płuc, gruczolaki przysadki, guza nadnerczy (wszystkie zależne od ACTH), a także depresję, anoreksję oraz przewlekłe i nagłe stany podwyższonego stresu. Wysoki poziom kortyzolu może być także objawem pojawienia się zespołu Cushinga.
Spoglądając na wyniki z drugiej strony, gdy poziom kortyzolu w organizmie jest zdecydowanie zbyt niski, przyczyną takiego stanu może być między innymi choroba Addisona (wywoływana reakcją autoimmunologiczną bądź gruźlicą), wrodzony przerost nadnerczy, oraz brak enzymów odpowiadających za syntezę kortyzolu w organizmie.
Co wpływa na kortyzol w organizmie?
Naturalna gospodarka hormonalna organizmu może być zaburzona różnymi czynnikami, nie tylko zmianami chorobowymi. Kortyzol jest tu tego doskonałym przykładem – wystarczy trochę wzmożonego wysiłku czy stres, a jego poziom pójdzie mocno w górę i przekroczy normę, by po czasie wrócić do bezpiecznego poziomu. Podejrzewając zaburzenia w produkcji kortyzolu warto wiedzieć jakie czynniki spoza organizmu mogą wpłynąć na jego poziom, a tych jest niestety kilka.
- Poziom kortyzolu podnosi się przy stresie, w wyniku naturalnej reakcji organizmu na zwiększone zapotrzebowanie na energię. Co więcej, z wielu badań wynika że kortyzol działa na organizm podobnie jak opioid, łagodząc reakcję na stres i dając poczucie, że zagrożenie minęło.
- Kawa podnosi poziom kortyzolu. Choć chęć sięgnięcia rano po kubek kawy może być kusząca, ostatnie badania pokazują że może to być błąd. Jeśli podnosimy sztucznie i tak już wysoki poziom energii (rano kortyzol jest najwyższy, dając nam pierwszy zastrzyk energii po przebudzeniu się), w pewnym sensie przedawkowujemy energię i po czasie odczuwamy jej nagły spadek, czyli tzw. zjazd kofeinowy.
- Kortyzol a alkohol. Zdania specjalistów są tu podzielone, ale z tych najciekawszych wynika, że alkohol w rzeczywistości zmniejsza poziom kortyzolu, powodując w pewien sposób zwiększenie tolerancji na napoje wysokoprocentowe. Alkohol wpływa na to, jak organizm radzi sobie ze stresem, a przez zmniejszenie ilości kortyzolu, wydłuża czas jaki potrzebny jest do uspokojenia organizmu po sytuacji stresowej. W efekcie mamy wrażenie, że potrzebujemy więcej alkoholu, by poczuć się dobrze.
Jak obniżyć kortyzol?
Osoby odczuwające skutki podwyższonego poziomu kortyzolu we krwi często próbują na własną rękę radzić sobie z utrzymaniem hormonu w normie, szukając sposobów na jego obniżenie. Choć to trudne, udało mi się znaleźć kilka skutecznych metod – najprostszą wydaje się spanie, relaks i spokojny oddech, znane jako sposoby walki ze stresem. Aby poziom kortyzolu utrzymywał się w normie, sen powinien trwać przynajmniej 6–7 godzin każdej nocy. Znaczenie ma tu także dieta, która powinna być lekka i oparta o regularne posiłki. Spożywanie ciężkostrawnego jedzenia przed snem doprowadza do zaburzeń pracy organizmu, co przekłada się także na podwyższony poziom kortyzolu.
Czy kortyzol powoduje tycie?
Na koniec pozwoliłam sobie zadać jeszcze jedno, często przewijające się pytanie w kwestii kortyzolu. Skoro podnosi poziom glukozy we krwi, a w przypadku zespołu Cushinga powoduje przyrost tkanki tłuszczowej w okolicach twarzy i szyi, czy kortyzol może powodować szybsze tycie? Okazuje się, że nie do końca.
Kortyzol, jako hormon, jest nastawiony na przygotowanie nas do walki lub ucieczki, a więc szybkie wygenerowanie dużych pokładów energii z tego, co jest dla niego dostępne. Poza podwyższoną produkcją glukozy, kortyzol zużywa więc jako źródło energii także aminokwasy i zamiast zwiększać masę ciała, może ją zmniejszać. Ciekawe jest jednak to, że kortyzol może też zagłuszać pracę podwzgórza i wyciszać reakcję stresową organizmu, powodując naturalną chęć do objadania się.
Jak mamy to rozumieć?
Jeśli stres jest krótkotrwały, głód jest fizjologicznie hamowany przez kortyzol, natomiast jeśli występuje cały czas, organizm próbuje pozyskać nowe źródła energii zwiększając poczucie głodu. Z zaburzeniami kortyzolu możemy więc tyć, szczególnie przy podwyższonym poziomie hormonu, jednak w samej reakcji na stres czy zwiększony wysiłek kortyzol nie spowoduje nagłego wzrostu naszej wagi.
Podsumowanie
Kwestia regulacji poziomu hormonów w organizmie jest trudnym tematem, bo właściwie każda drobna zmiana może zaburzyć działanie jednego gruczołu wpływającego w dalszej kolejności na kilka kolejnych. Objawów zbyt niskiego lub zbyt wysokiego kortyzolu z pewnością nie należy ignorować, ale jak w przypadku każdej choroby, liczba tych powielających się z innymi zaburzeniami jest tu ogromna. Sama mogłabym wyczytać z wypisanych tutaj pozycji co najmniej kilka, które mogłyby mnie zaniepokoić. Moja rada? Z każdą niepewnością w kwestii zdrowia warto skonsultować się z lekarzem. W Polsce nie mamy nawyku regularnych wizyt u lekarza rodzinnego czy badań krwi, a te mogłyby przecież często uchronić nas przed chorobami zanim cokolwiek zdąży się rozwinąć.
